Co to jest serializacja leków?

Dyrektywa Antyfałszywkowa ma na celu m.in. stworzenie europejskiego systemu baz danych, za pomocą którego cały łańcuch dostaw (np. hurtownie, apteki itp.) może weryfikować autentyczność produktów medycznych przed ich wydaniem pacjentowi. Wytwórcy leków mają obowiązek zasilania europejskiego systemu baz niepowtarzalnymi, unikalnymi identyfikatorami (UI), dzięki którym apteki mogą sprawdzić autentyczność każdego wydawanego pacjentowi opakowania leku wykorzystując do tego celu Narodowy System Weryfikacji Leków (NMVS, National Medicines Verification System). Europejski System Weryfikacji Leków (EMVS, European Medicines Verification System) jest swoistym routerem, który łączy ze sobą poszczególne systemy narodowe i umożliwia przekazywanie danych o serializowanych lekach pomiędzy państwami należącymi do Unii Europejskiej. Nowe przepisy, a tym samym rozpoczęcie prowadzenia weryfikacji autentyczności leków obowiązują od dnia 9 lutego 2019 r.

Dyrektywa Antyfałszywkowa objęła wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej, a także 4 członków EFTA (Szwajcaria, Norwegia, Islandia, Liechtenstein). Rozporządzenie delegowane ustanowiło 6-letni okres przejściowy dla Włoch, Grecji i Belgii (to państwa posiadające własne modele serializacyjne). Co istotne, Belgia zdecydowała się na wdrożenie EMVO w terminie obowiązującym pozostałe państwa członkowskie UE.

Na takie zabezpieczenia składają się 2 elementy:

• UI- identyfikator, unikalny dla każdego opakowania, czyli sekwencja znaków zapisana w dwuwymiarowym kodzie (2D), który pozwala na zidentyfikowanie i zweryfikowanie autentyczności danego opakowania;
• ATD (anti-tempering devices)- element uniemożliwiający naruszenie opakowania- jego zadaniem jest weryfikacja tego, czy poszczególne opakowanie nie zostało wcześniej otwarte.

Producenci drukują na każdym opakowaniu leku identyfikator (kod 2D), który zawiera w sobie cztery elementy: 1. kod produktu pozwalający rozpoznać: nazwę, nazwę zwyczajową, postać farmaceutyczną, moc, wielkość opakowania oraz rodzaj opakowania (w Polsce jest to kod GTIN); 2. numer seryjny czyli ciąg znaków numerycznych lub alfanumerycznych o długości maksymalnej 20 znaków, wygenerowany przez deterministyczny lub niedeterministyczny algorytm randomizacyjny; 3. numer serii; 4. termin ważności.

Producenci leków, zanim wprowadzą do obrotu produkty lecznicze, które obowiązuje serializacja, muszą wprowadzić do europejskiego routera (tzw. EU Hub), listę kodów, która odpowiada wszystkim opakowaniom danej produktu. UI znajduje się na opakowaniu w postaci alfanumerycznej, a także w postaci kodu 2D, który jest dwuwymiarowy. Konkretne opakowanie produktu leczniczego identyfikuje się poprzez zeskanowanie za pomocą czytnika kodu 2D z opakowaniu leku, co umożliwia potwierdzenia jego obecności w systemie baz danych.

Od 9 lutego 2019 r. wszystkie produkty lecznicze, które objęła serializacja i zostały wprowadzone do obrotu, muszą być opatrzone nie tylko kodem 2D, ale także ATD oraz niepowtarzalnym identyfikatorem. W początkowym okresie funkcjonowania systemu baz (przez około 3 lata od jego startu), na rynku dostępne są produkty wprowadzone do obrotu przed 9 lutego 2019 r., które nie posiadają zabezpieczeń wymaganych przez FMD i rozporządzenie delegowane. Są one dostępne dla pacjentów do momentu sprzedaży lub do upływu terminu ważności. Po upływie wspomnianych 3 lat, ponad 90% produktów będzie posiadało zabezpieczenia. Stwierdzenie ich braku na opakowaniu danego produktu nie powinno skutkować odmową wydania leku pacjentowi.

Rozporządzenie Delegowane KE 2016/161 dopuszcza możliwość przywrócenia statusu niepowtarzalnego identyfikatora produktu leczniczego (UI) do poprzedniego w ciągu 10 dni od jego zmiany, pod warunkiem spełnienia poniższych czynników:

– na opakowaniu produktu leczniczego nie upłynął termin ważności,

– dane opakowanie nie figuruje w systemie baz jako wycofane, przeznaczone do zniszczenia lub skradzione i osoba przeprowadzająca operację przywrócenia nie wie o tym, że opakowanie uległo kradzieży,

– osoba, która przeprowadza operację przywrócenia korzysta z tego samego upoważnienia lub uprawnienia i działa w tym samym obiekcie co osoba, która wcześniej wycofała niepowtarzalny identyfikator,

– produkt leczniczy nie został dostarczony pacjentowi.

FMD nie przewiduje ograniczeń związanych z dostępnością produktów leczniczych z importu równoległego, jedynie nakłada tu obowiązek serializacji, co oznacza, że produkty te będą posiadały wymagane zabezpieczenia, a informacje o nich będą dostępne w krajowej bazie danych.

ATD (Anti-tempering device) to jedno z zabezpieczeń (tzw. Safety Features) przewidziane w rozporządzeniu delegowanym, które pozwala na stwierdzenieczy dane opakowanie leku nie zostało wcześniej otwarte. Drugim zabezpieczeniem jest UI (niepowtarzalny identyfikator). W praktyce ATD pojawia się na opakowaniach w postaci zabezpieczeń foliowych, banderol lub opakowań wymagających uszkodzenia przy otwieraniu.

Jeśli stwierdzono naruszenie zabezpieczenia przed otwarciem (ATD) to niezależnie od tego, kto to zrobił, powinien bezzwłocznie zgłosić ten fakt do odpowiednich organów władzy, a sam naruszony produkt leczniczy nie powinien podlegać dalszej dystrybucji. Dokładny sposób postępowania w takim przypadku opisano w art. 18 oraz 24 Rozporządzenia Delegowanego 2016/161.

Nie przewiduje się takiej konieczności oprócz jednej sytuacji-  w celu podzielenia zawartości opakowania pomiędzy większą liczbę pacjentów.

FMD (Falsified Medicines Directive), zwana Dyrektywą Antyfałszywkową, uchwalona została w celach bezpieczeństwa- ma chronić legalny europejski łańcuch dystrybucyjny przed wprowadzaniem na rynek produktów leczniczych, które mogą być sfałszowane. Jest to Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/62/UE z dnia 8 czerwca 2011 r., która zmienia dyrektywę 2001/83/WE w sprawie wspólnotowego kodeksu dotyczącego produktów leczniczych stosowanych u ludzi.

Sfałszowane produkty lecznicze to np. leki zawierające mniejszą ilość substancji czynnych lub nie zawierające ich wcale, ew. zawierające inne substancje czynne. Fałszerstwa dotyczyć mogą także samego opakowania lub jego zabezpieczenia. Mogą to być również skradzione leki lub opakowania, które wprowadzono ponownie do obrotu. Najczęstszym źródłem takich fałszywek są sprzedawcy, którzy oferują je nielegalnie np. w internecie czy na bazarkach. Zdarza się jednak także, że inspekcja farmaceutyczna lub inne zajmujące się tą tematyką organy odnajdują sfałszowane produkty lecznicze w legalnym łańcuchu dystrybucyjnym. Aby mieć nad tym większy nadzór, wprowadzono obowiązek umieszczania na większości opakowań leków wydawanych na receptę dwóch rodzajów zabezpieczeń: unikalnego dla każdego opakowania identyfikatora (UI) oraz elementów uniemożliwiających naruszenie opakowania (ATD, anti-tempering devices).

Około 10 lat temu rozpoczęto prace nad wdrożeniem FMD i ostatecznie przyjęto Dyrektywę w 2011 r. Polska była zaangażowana w proces powstawania dyrektywy na poziomie Komisji Europejskiej. Naczelna Izba Aptekarska przekazywała swoje uwagi przez PGEU (Pharmaceutical Group of the European Union), którego jest członkiem. W lutym 2016 r. opublikowano Rozporządzenie Delegowane, będące wynikiem późniejszych prac nad technicznymi szczegółami serializacji i systemów weryfikacji- jego zapisy zaczęły obowiązywać w lutym 2019 r. Sporządzanie EMVS oraz narodowych systemów baz oparto o model, który musiał wziąć pod uwagę wielu interesariuszy zaangażowanych w aktywność w ramach 5 podstawowych sektorów łańcucha dystrybucji: producentów innowacyjnych, producentów generycznych, importerów oraz eksporterów równoległych, apteki i hurtownie farmaceutyczne współpracujące z Komisją Europejską i narodowymi organami kompetentnymi. Na szczeblu europejskim ustanowiono organizację EMVO (European Medicines Verification Organisation), która reprezentuje przedstawicieli pięciu sektorów.

Odkąd opublikowano Rozporządzenie Delegowane Komisji 2016/161 z dnia 2 października 2015 r. prowadzono negocjacje dotyczące ostatecznego kształtu organizacji, która miałaby zarządzać systemem baz na poziomie narodowym. W dniu 5 lipca 2017 roku powołano fundację KOWAL (Krajowa Organizacja Weryfikacji Autentyczności Leków). Jej nadrzędnym celem jest stworzenie i wdrożenie informatycznego systemu weryfikacji autentyczności leków. Została ona powołana przez cztery poniższe organizacje:

– Naczelna Izba Aptekarska (NIA)

– Polski Związek Pracodawców Przemysłu Farmaceutycznego (PZPPF)

– Związek Pracodawców Innowacyjnych Firm Farmaceutycznych INFARMA

– Stowarzyszenie Importerów Równoległych Produktów Leczniczych (SIRPL).

9 lutego 2018 r. decyzją Zarządu oraz Rady wybrano dostawcę Blueprint dla polskiego systemu weryfikacji autentyczności leków. Została nim firma Arvato Systems GmbH.

Prezes NIA jest członkiem Rady fundacji KOWAL, a jego zadaniem jest uczestniczenie w procesie decyzyjnym w ramach zawartych w statusie fundacji. Przedstawiciele NIA, którzy są zaangażowani w prace fundacji reprezentują farmaceutów oraz apteki i zapewniają jak najbardziej optymalne wdrożenie nowych zasad. Naczelna Izba Aptekarska prowadzi jednocześnie prace, których celem jest obniżenie kosztów związanych z zakupem skanerów 2D (ponoszonych przez apteki), a także integracja sytemu baz danych z systemami aktualnie obowiązującymi w aptekach.

Generalnie można powiedzieć, że serializacji podlegają produkty lecznicze, które wydawane są na receptę, natomiast zgodnie z rozporządzeniem delegowanym, istnieją pewne wyjątki od tego założenia. Wśród leków OTC, zgodnie z Załącznikiem II Rozporządzenia Delegowanego 2016/161 serializacją objęto wszystkie produkty, które zawierają omeprazol w dawkach 20 mg i 40 mg w dowolnej postaci (tzw. czarna lista). Załącznik I Rozporządzenia zdejmuje obowiązek serializacji z poniższych grup leków wydawanych na receptę (tzw. biała lista): 

– homeopatyczne produkty lecznicze,

– generatory izotopów promieniotwórczych,

– zestawy,

– prekursory nuklidów promieniotwórczych,

– produkty lecznicze terapii zaawansowanej zawierające tkanki lub komórki lub składające się z nich,

– gazy medyczne,

– roztwory do żywienia pozajelitowego o kodzie anatomiczno-terapeutyczno-chemicznym (ATC) zaczynającym się od B05BA w postaci roztworów do infuzji,

– roztwory wpływające na równowagę elektrolitową o kodzie ATC zaczynającym się od B05BB w postaci roztworów do infuzji,

– roztwory wywołujące osmozę diuretyczną o kodzie ATC zaczynającym się od B05BC w postaci roztworów do infuzji,

– dożylne roztwory uzupełniające o kodzie ATC zaczynającym się od B05X,

– rozpuszczalniki i rozcieńczalniki, włącznie z płynami do irygacji o kodzie ATC zaczynającym się od V07AB,

– środki cieniujące o kodzie ATC zaczynającym się od V08,

– testy na choroby alergiczne o kodzie ATC zaczynającym się od V04CL,

– ekstrakty alergenów o kodzie ATC zaczynającym się od V01AA.

Odkąd wydane zostało Rozporządzenie Delegowane KE 2016/161, NIA bierze udział w dyskusjach oraz konsultacjach dotyczących wdrażania serializacji na poziomie EMVO, PGEU, EAHP oraz fundacji KOWAL. Po podpisaniu umowy z dostawcą systemu dla naszej bazy krajowej, a także po przeprowadzeniu warsztatów, rozpoczęto pilotaż, którego celem było zebranie informacji dotyczących wdrażania i funkcjonowania systemu serializacyjnego. NIA zaprasza wszystkich farmaceutów i podmioty objęte zapisami FMD w zakresie związanym z funkcjonowaniem aptek do kontaktu pod adresem: serializacja@nia.org.pl

Blueprint to zalecany plan wdrożenia projektu serializacyjnego, który został stworzony przez EMVO (European Medicines Verification Organization). Zawiera on specyfikację rekomendowanego rozwiązania bazodanowego, tzw. URS (User Requirements System). Blueprint jest wskazówką w kwestii modelu wdrażania rozwiązania we wszystkich państwach które wprowadzają FMD. Należy jednak pamiętać, że ze względu na specyfikę narodową mogą występować od niego odstępstwa.

Wdrożenie dyrektywy jest odgórnym obowiązkiem, któremu podlegają wszystkie państwa członkowskie UE. Model i narzędzia, które wykorzysta w tym celu każde z nich, są zależne od systemu prawnego, który obowiązujące w danym kraju. W Polsce wdrożenie FMD wymagało zmian w wielu aktach prawnych (Ustawie Prawo Farmaceutyczne i rozporządzeniach), których skutkiem było wdrożenie zapisów FMD i Rozporządzenia Delegowanego Komisji 2016/161 z dnia 2 października 2015 r.

Zgodnie z Dyrektywą 2011/62/UE oraz Rozporządzeniem Delegowanym Komisji 2016/161, koszty związane z budową oraz zarządzaniem krajowym systemem baz danych, a także funkcjonowaniem fundacji KOWAL ponoszą MAH-y (Marketing Authorization Holder) czyli firmy będące Podmiotami Odpowiedzialnymi. Pomimo tego, apteki mogą być zmuszone do poniesienia kosztów dotyczących dostosowania ich infrastruktury technicznej do wymagań stawianych przez akty delegowane (może to być np. dostosowanie systemów informatycznych czy zakup skanerów 2D). Przepisy, które aktualnie obowiązują nie przewidują obowiązku poniesienia tych kosztów przed podmioty trzecie. Dostawca Blueprint, firma Arvato Systems GmbH, po podpisaniu umowy z Fundacją KOWAL, prowadziła w Warszawie darmowe stacjonarne warsztaty dla specjalistów IT Użytkowników Końcowych, czyli aptek oraz hurtowni. Ich uczestnicy mieli możliwość przetestowania interfejsów pod nadzorem osób prowadzących szkolenie oraz bieżącego zadawania pytań. Otrzymali oni także materiały szkoleniowe będą dostępne w wersji online. Informacje o terminie i miejscu warsztatów były szeroko dystrybuowane zarówno przez NIA, jak i Fundację KOWAL.

Będą one dostępne dla osób, które są odpowiedzialne za dostarczanie leków pacjentom.

Ani europejski, ani krajowy system baz danych nie pozwala na sprawdzenie i weryfikację pełnej ścieżki produktu leczniczego od wytwórcy do pacjenta. Na poszczególnych etapach weryfikacji dostęp do danych ma jedynie podmiot, który sam wprowadził je do systemu lub je przetworzył (np. wytwórca ma dostęp tylko i wyłącznie do danych o lekach, które sama zweryfikowała lub wycofała z systemu).

Rozporządzenie delegowane nie przewiduje wynagrodzeń dla żadnego uczestnika łańcucha dystrybucji.

Ani Dyrektywa 2011/62/UE, ani Rozporządzenie Delegowane 2016/161 nie ograniczają prawa zwrotu produktów objętych serializacją do hurtowni. W związku z powyższym realizowanie działań tego typu jest możliwe na dotychczas obowiązujących zasadach zgodnych z przepisami prawa oraz zgodnie z zawartymi umowami. Ograniczenia mogą dotyczyć jedynie podmiotów wymienionych w art. 23 rozporządzenia- jeśli na hurtownię zostanie przeniesiony obowiązek wycofania produktu objętego serializacją z bazy danych. W takiej sytuacji obowiązuje zasada 10 dni, którą opisaliśmy wcześniej.

Celem nadrzędnym FMD jest zabezpieczanie życia i zdrowia pacjentów, a wdrożenie wytycznych powinno mieć możliwie najmniejszy wpływ na aktualnie obowiązujące w aptekach i instytucjach ochrony zdrowia procesy obsługowe. Te z produktów leczniczych, które na dzień dzisiejszy są, w związku ze swoim zastosowaniem, dzielone na części przed podaniem ich pacjentowi, będą nadal mogły być dystrybuowane w takiej formie. W art. 28 rozporządzenia widnieje zapis, zgodnie z którym leki pochodzące z jednego opakowania i podawane większej liczbie pacjentów podlegają weryfikacji zabezpieczenia przed otwarciem (ATD), a ewentualne wycofanie z systemu (w razie konieczności) powinno nastąpić przy pierwszym otwarciu opakowania.

Wszystkie osoby uprawnione bądź upoważnione do wydawania pacjentom produktów leczniczych objętych serializacją mają obowiązek weryfikacji i wycofania kodów z bazy danych. Podlegają mu więc aptekarze (w aptekach ogólnodostępnych i szpitalnych), działy farmacji, hurtownicy, a także podmioty wymienione w art. 23 Rozporządzenia Delegowanego 2016/161. Sprawdzanie autentyczności produktów leczniczych obowiązuje na poszczególnych etapach łańcucha dystrybucji, kiedy produkt fizycznie zmienia właściciela bądź miejsce przechowywania. Łańcuch dystrybucji produktów leczniczych jest specyficzny, dlatego też uwzględniono odstępstwa od konieczności weryfikowania leków- regulacje te znaleźć można w art. 21 oraz 26 rozporządzenia. Nie został wskazany przez ustawodawcę europejskiego dokładny moment, w którym produkt leczniczy powinien zostać wycofany z bazy. Co do zasady jednak wskazane jest, aby produkt leczniczy został wycofany zanim trafi on do pacjenta.